Wschowa (niem. Fraustadt), to miasto założone na prawie magdeburskim ok. poł. XIII w. Od 1343 r.,[1] była stolicą ziemi wschowskiej (odrębna jednostka administracyjna z własnym starostą nie podlegającym staroście generalnemu Wielkopolski tylko bezpośrednio królowi[2]), przez wieki była znaczącym miastem w Koronie Polskiej[3]. Położenie pomiędzy Wielkopolską i Śląskiem, na trakcie handlowym prowadzącym z Czech, Łużyc, Saksonii do Polski było jednym z czynników decydujących o znaczeniu miasta. Silny rozwój rzemiosła w tym szczególnie sukiennictwa i młynarstwa umacniał jego pozycję i przyczynił się do bogactwa mieszkańców[4]. Zaznaczyć należy, że Wschowa od 1343 roku do II rozbioru Polski była miastem królewskim, obdarzanym licznymi przywilejami przez polskich władców, odgrywała ważną rolę gospodarczą w Rzeczpospolitej[5].

Stolica ziemi wschowskiej w okresie średniowiecza była ważnym centrum życia religijnego w Wielkopolsce, w strukturach arcybiskupstwa poznańskiego. Oprócz mariackiego kościoła parafialnego w mieście istniało ponad 10 kościołów i kaplic (33 altarie) Od roku 1552, gdy do miasta dotarła nauka Marcina Lutra i wkrótce zdobyła większość mieszczan, możemy mówić o luterańskiej dominacji na wszystkich płaszczyznach życia: w magistracie, w gospodarce i sferze religii. W rękach luteranów znalazły się dobra należące dotąd do Kościoła katolickiego, świątynie, cmentarze oraz szkoła. Do roku 1732 radę miejską tworzyli wyłącznie mieszczanie wyznania ewangelickiego, oni to zasiadali również we władzach cechów i zdominowali handel. W pierwszej połowie XVII w. – w czasie wojny trzydziestoletniej – miasto, jak i całe pogranicze wielkopolsko-śląskie stało się miejscem schronienia dla uciekinierów religijnych, ewangelików z Czech, Niemiec oraz pobliskiego Śląska. „Wschowski Syjon” – jak nazywa miasto luterański teologii i historyk Samuel Friedrich Lauterbach – zapisuje się jako ważny punkt na mapie wyznaniowej Europy.

Kościół katolicki dopiero w 1604 roku odzyskał w większości utracone podczas reformacji dobra. Do miasta powrócili w 1629 roku franciszkanie obserwanci i rozpoczęli odbudowę swojego Kościoła materialnego i duchowego. Wyniki trwającej w XVII wieku próby rekatolicyzacji mieszkańców były nikłe. Dopiero lata 20. następnego stulecia przyniosły korzystniejsze warunki dla rozwoju katolicyzmu. Do miasta sprowadzono jezuitów, działalność bernardynów nabrała intensywności, w radzie miejskiej, po interwencji króla Augusta II, zasiadło dwóch katolików. Trudny w takich realiach – proces rekatolicyzacji miasta dokonywał się przy wsparciu okolicznej katolickiej szlachty, urzędujących we Wschowie starostów, wysiłków hierarchii kościelnej. Że działania te były intensywne i niejako narzucone z zewnątrz świadczy fakt, że pomimo odzyskania przez katolików kościoła parafialnego (1604 r.), szkoły (1607 r.) i kościoła w należącej do Wschowy Przyczynie Górnej (1642 r.) liczebność parafii katolickiej była bardzo niska – w 1663 r. liczyła ona tylko 70 dusz^. Odzyskanie przejętych przez protestantów majątków kościelnych, świątyń i cmentarza oraz działalność misyjna franciszkanów nie spowodowały masowych konwersji. Wyraźnie ożywienie parafii katolickiej nastąpiło dopiero w pierwszej połowie XVIII wieku, gdy w mieście pojawili się jezuici.

W 2025 roku realizuję w ramach stypendium twórczego Ministra Kultury I Dziedzictwa Narodowego (kategoria „opieka nad zabytkami”) roczny projekt „Ut vivas disce mori – czego nas uczą cmentarze?”

Krótko o projekcie:

Autorski projekt Ut vivas disce mori – czego nas uczą cmentarze? dotyczy najstarszego nowożytnego cmentarza w Polsce założonego w 1609 roku – luterańskiej nekropolii we Wschowie. Celem jest zebranie materiałów pomocnych w opracowaniu monografii zabytku. Jednocześnie powstaną materiały i wydarzenia promujące dawny cmentarz jako dziedzictwo kulturowe opowiadające o ludziach, mieście oraz sztuce umierania (ars morendi) oraz kompozycji cmentarza jako miejscu harmonii kultury i natury. Rezultatem projektu będą wykłady, spacery z kartami pracy, przewodnik przygotowany do publikacji. Projekt trwa od stycznia do grudnia 2025 roku.

Krótko o Autorce wystąpienia:

Marta Małkus pochodzi ze Wschowy. Zawodowo jest historyczką sztuki oraz muzelniczką. Ukończyła studia w Instytucie Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego (IHS UWr) i Podyplomowe Studium Muzealniczego IHS UWr. Od 2007 roku współorganizuje coroczne, międzynarodowe i ogólnopolskie konferencje naukowe dotyczące przeszłości ziemi wschowskiej i pogranicza wielkopolsko-śląskiego. Jej zainteresowania badawcze koncentruję na sztuce krajów Europy Środkowej w XVI–XVIII wieku, w tym szczególnie pogranicza Śląska i Wielkopolski. W latach 2005-2019 pracowała w Muzeum Ziemi Wschowskiej, w którym przez 6 lat pełniła funkcję dyrektora. Jest kuratorem wystaw: Kamień, papier, farba. Wschowskie frotaże Eugeniusza i Janusza Stankiewiczów (Muzeum Uniwersytetu Wrocławskiego, Muzeum Ziemi Wschowskiej, 2015); Verbum Domini manet in aeternum. Wschowski Syjon – centrum wielkopolskiego protestantyzmu (2017); Czas przez nikogo niezłapany (2016, 2018).

Należała do zespołu Katalogu Sztuki w Polsce (projekt realizowany pod kierownictwem prof. dr hab. Jana Harasimowicza, IHS UWr); obyła odpowiedzialna za inwentaryzację i opracowanie materiałów dotyczących gminy Góra, Pęcław, Kotla. W latach 2020-2025 pełniła funkcję kierownika Działu Edukacji i Marketingu w Muzeum Okręgowym w Lesznie. Obecnie kieruje Zespołem ds. nowej wystawy stałej w tejże instytucji. Od ponad 20 lat angażuje się społecznie na rzecz dziedzictwa kulturowego we Wschowie i regionie. Jeste prezesem zarządu stowarzyszenia Czas A.R.T. W 2019 roku odznaczona zostałam brązowym medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” za długoletnie działania w obszarze społecznej opieki nad zabytkami i popularyzacji dziedzictwa kulturowego ziemi wschowskiej. Jest członkiem ICOM, Stowarzyszenia Historyków Sztuki (oddział wielkopolski) oraz Polskiego Towarzystwa Historycznego (koło w Lesznie).

[1] Prawnej inkorporacji dokonał Władysław Jagiełło w 1422r. Miejscowa szlachta została zrównana w prawach z szlachta polską (B. Ratajewska, Materiały archiwalne do dziejów Wschowy, Leszno 2013, s. 14).

[2] Powierzchnia ok. 9 mil kwadratowych, dla porównania pow. poznański – 162 mil kwadratowych; pow. Kościański – 92 mile kwadratowe

[3] I. Kubistalowa, B. Zabawa, Wschowa „CIVITAS SECUNDI ORDINIS”. Mecenat artystyczny mieszczaństwa od XVI do XVIII w., w: Sztuka miasta i mieszczaństwa XV –XVIII wieku w Europie Środkowowschodniej, pod red. J. Harasimowicza, Warszawa 1990, s. 397-410.

[4] G.J. Rolbiecki, Prawo przemysłowe miasta Wschowy w XVIII w., Poznań 1951; T. Dzwonkowski, Sukiennictwo wschowskie na przełomie XVIII i XIX w., Wschowa 2000; A. Grotte, Das Bürgerhaui in Posner Landen, Posen , s. 31.

[5] A. Nowakowski, Wschowa i ziemia wschowska w dawnej Polsce (do roku 1793), Białystok 1994.